Hoe je moeilijke dingen toch kan uitleggen

‘Dat kan niet voor mijn onderzoek, mijn onderzoek is te moeilijk’. Onderzoekers hebben vaak het gevoel dat ze té diep begraven zitten in hun domein om het nog begrijpelijk uit te leggen aan hun publiek. En als ik merk dat een theoretische fysicus iets probeert uit te leggen dat zelfs zijn collega-onderzoeker niet begrijpt, ben ik soms geneigd om toe te geven.

Maar dan denk ik aan Marcus Du Sautoy, hoogleraar ‘Public Understanding of Science’ aan de universiteit van Oxford, en aan zijn pas verschenen boek ‘Wat kunnen we niet weten’. In dat boek legt hij concepten als chaostheorie, kwantummechanica of zelfs de zoektocht naar ons eigen bewustzijn duidelijk uit.

Daarvoor gebruikt hij allerlei trucs die jij ook in jouw presentatie kan gebruiken.

Truc 1: Start bij wat je publiek kent

Wat we niet kunnen weten, is een zoektocht naar de dingen die we niet – of heel erg moeilijk – kunnen te weten komen. Zoals:

• Was er tijd voor de Big Bang?
• Hoe groot is het universum?
• Waar zit ons bewustzijn?

Om die moeilijke vragen te beantwoorden, start Du Sautoy met dingen die we als publiek al kennen. Met een casinodobbelsteen bijvoorbeeld. Of met het feit dat je sterren ziet als je op een donkere nacht naar boven kijkt. Op dat gegeven bouwt hij dan stap voor stap verder zodat je het hele denkproces kan volgen. En de aanpak loont: op pagina 36 snap ik chaostheorie!

Moet je een complex onderwerp uitleggen tijdens je presentatie? Start dan op een punt dat je publiek begrijpt en vertrek vanuit die begrippen.
Werk je een wiskundige theorie uit die onstabiele systemen beschrijft? Start dan bij de beschrijving van een onstabiel systeem dat je publiek kent: de temperatuur van het water in mijn douche die ik maar niet goed krijg, bijvoorbeeld. Doe je een doctoraat op de wiskundige Schoventheorie, dan moet je bij mij beginnen met nog eens te vertellen hoe een integraal nu weer werkte voordat je verder gaat.

Truc 2: Vat regelmatig samen

Starten bij een simpel concept, wil niet zeggen dat de rest van je uitleg ook simpel moet zijn: als je Wat we niet kunnen weten leest, moet je er je kop goed bijhouden, want je hebt zo een denkstap gemist en dan ben je weer verloren. Du Sautoy lost dat probleem op door zijn ingewikkelde boodschap regelmatig op een heldere en korte manier samen te vatten.

Moet je iets ingewikkeld uitleggen tijdens een presentatie en heb je het gevoel dat je publiek niet meer volgt? Vat je uitleg dan regelmatig kort samen door iets te zeggen als ‘Waar het op neerkomt is…’ of ‘Het belangrijkste dat je hiervan moet onthouden is…’ Op die manier gooi je een reddingsboei naar je publiek en kunnen ze weer vlotter inpikken op de rest van je presentatie.

Truc 3: Gebruik verhalen

Ook als ik de draad echt kwijt was, bleef ik lezen. Waarom? Omdat Du Sautoy zijn relaas ophangt aan historische personen en wetenschappers. Zo is chaostheorie onder andere het verhaal van Samuel Papys, een gokker die Newton een brief schrijft over een gokvraag die hij heeft. Het boek zit vol met zulke verhaaltjes en het houdt me bij de les en aandachtig, ook als ik even niet begrijp waar het over gaat.

Verwerk zoveel mogelijk verhalen in je eigen presentatie, want mensen luisteren daar graag naar. Zijn er op een of andere manier mensen of andere wetenschappers betrokken bij je onderzoek? Dan zit daar waarschijnlijk een verhaal in.

Truc 4: Gebruik vergelijkingen

Eerder schreven we al eens een blogpost over analogieën. Du Sautoy gebruikt ze rijkelijk en ze zorgen ervoor dat je moeilijke concepten gemakkelijk voor je kan zien of ze beter onthoudt. Twee leuke voorbeeldjes uit het boek:

• ‘De kerstman gebruikt kwantumfysica. Zolang hij niet gezien wordt, kan hij overal zijn. Zo kan hij miljoenen huizen tezamen doen.’
• ‘Net als andere grote wetenschappers, gebruikte hij wiskunde als microscoop om dingen te zien die je niet kan zien.’ (Door wiskunde te vergelijken met een microscoop, snap ik de essentie, zonder dat ik de achterliggende wiskunde snap.)

Het lezen nog waard?

Is het boek nog het lezen waard, nu je de trukendoos van de auteur kent? Zeker. Du Sautoy leidt je als een gids door de jungle. Als je bijvoorbeeld leest over kwantumfysica zou je voor minder in The Matrix gaan geloven, maar hij maakt die ogenschijnlijke deeltjeswaanzin op een aangename manier bevattelijk.

Hij bewijst met zijn boek dat er misschien dingen zijn die we niet kunnen weten, maar toont ineens ook aan dat er maar weinig dingen zijn die we niet kunnen uitleggen.

Gelukkig maar.

PS: Eerlijk is eerlijk. Op het einde van het boek probeert hij ook zijn eigen wiskundige onderzoek over symmetriegroepen uit te leggen en daar verliest hij me volledig. Wat is dat toch met wiskundigen en hun eigen onderzoek?